سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان: داواکاری ڕادەستکردنەوەی دۆسیەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستووری نییە
مەسرور بارزانی:
• داواکاری ڕادەستکردنەوەی دۆسیەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستووری نییە.
• كێشه‌ی ئێمه ته‌نیا مووچه نییه.
• سوپاسی هەموو ئەو لایەنە کوردستانییانە دەکەم کە داکۆکیان لە ماف و شایستە داراییە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان کردووە.
• چاکسازی پڕۆژەیەکی درێژخایەنە و بە رۆژێک یان مانگێک هەمووی نایەتەدی .
مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی ھەرێمی كوردستان رۆژی چوارشه‌ممه 10 شوباتی 2020، لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا دۆخی ئێستای ھەرێمی كوردستان و دوایین پەرەسەندنەکانی دانوستان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی خستەڕوو.
ئەمەش پوختەیەکی كۆنفرانسه رۆژنامه‌وانییه‌كه‌ی سەرۆک وەزیرانه:
ئەمڕۆ دوو بابەتی سەرەکی هەیە دەمەوێت قسەیان لەسەر بکەم، سەبارەت بە گفتوگۆ لەسەر بودجەی حکومەتی فیدراڵی و هەروەها بودجەی هەرێم، بابەت و تەوەری گفتوگۆی دووەمیش بەرنامەی چاکسازیی حکومەتی هەرێمە، ئەو هەنگاوانەی ئەنجاممانداون بەکوێ گەیشتوون.
پێویستە بودجە لەسەر بنەمای دەستوور بێت و شایستە داراییەکانی هەموولایەک لەبەرچاو بگیرێت.
سەبارەت بە پەیوەندییەکانی ئێمە و بەغدا هەروەک دەزانن ئەمە چەندین جارە شاندی ئێمە سەردانی بەغدا دەکات بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێک لەسەر بودجەی عێراق و بەتایبەتی بەشی هەرێم له‌و بودجەیەدا. ئێمە دەزانین عێراق بە بارێکی ناهەمواری ئابووریدا تێدەپەڕێت و داوامان کردووە ئەو بودجەیە، بودجەیەک بێت کە هەم خەڵکی عێراق بەشێوەیەکی گشتی و هەم خەڵکی هەرێمیش لێی سوودمەند بێت و بتوانێت یارمەتیدەری خەڵکی عێراق بێت بە هەریمی کوردستانەشەوە.
داواکارییەکانی ئێمە ئەوەیه کە پێویستە ئەو بودجەیە لەسەر بنەمای دەستوور بێت و شەفاف بێت و شایستە داراییەکانی هەموو لایەک لەبەرچاو بگیرێت، کەواتە لایەنێک لەسەر لایەنێکی تر نەکاتە دەستکەوت، دوا پێشنیازەکان هەروەک لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆش باسمان کرد، چەندین پێشنیاز هەبووە، یەکێک لەو پێشنیازانەی کە بەشی هەرێم چۆن لە بودجەکەدا جێگیر بکرێت، کە ئەو رێککەوتنەی لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا ئەنجامدراوە، ئەمەش ئامادەکاریی حکومەتی هەرێم بووە بە رادەستکردنی 250 هەزار بەرمیل، یانیش ئەقیامی نەوت بەو ڕێژەیە، لەگەڵ نیوەی ئەو داهاتە فیدراڵییانەی لە هەرێمی کوردستانەوە دێن، ئەمانە رادەست بکرێن بەرامبەر بەو شایستە داراییانەی کە حکومەتی فیدراڵی پێویستە بۆ هەرێم دابین بکات.
كێشه‌ی ئێمه ته‌نیا مووچه نییه
بەڕێزان ئەوەی گرنگە، خاڵێکە کە من دەمەوێت ئاماژەی پێبدەم ئەویش ئەوەیە، کێشەی ئێمە تەنیا مووچە نییە، شایستە داراییەکانی ئیمە تەنیا مووچە نین، زۆر بابەتی دیکە هەیە کە بەداخەوە وەکو پێویست باسیان لێ ناکرێت، ئەویش ئەو شایستە داراییانەن کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستە لە حکومەتی فیدراڵیی وەریبگرێت، کە ئەوانیش بڵێین خەرجییە سیادییەکان، یانیش وەبەرهێنانە، مەسەلە خانەنشینییە، پێشمەرگەیە. زۆر لەو شایستە داراییانەی بودجە، پێویستە بەشی هەرێمی تێدا بێت و ڕەچاوبکرێت، کەواتە بابەتەکە تەنیا مووچە نییە.
کێشەکانی هەرێمیش لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا تەنیا کێشەی بودجە نییە، کێشەی دیکەش هەن: هێشتا ماددەی 140 ماوە، کە بابەتێکی دەستوورییە و تاوەکو ئێستا جیبەجێ نەکراوە، بابەتی پێشمەرگە هەیە کە تاوەکو ئێستا جیبەجێ نەکراوە، هەموو ئەو ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان تائێستا جیبەجێ نەکراوە، کەواتە ئێمە تاکو ئێستاش دەمانەوێت ئەمانە وەکو پاکێجیک لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی بگەینە ئەنجامێک بۆ چارەسەرکردنی هەموو ئەو گیروگرفتانە کە پێموایە لە ئەنجامدا یارمەتیی هەموو لایەک دەدات و بەڵام ئێستا کە مەسەلەی بودجە لەئارادایە، دەمویست ئەو خاڵانەتان پێبڵێم، ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەیەوێت داکۆکیی لەسەر بکات، ئەو رێککەوتنەیە کە لەگه‌ڵ حکومەتی بەغدا ئەنجاممانداوە، یانیش ناوەڕۆکی ئەو ڕێککەوتنە بەشێوەیەک دابڕێژرێتەوە، کەواتە هەندێکجار دەبیستین کە هه‌ندێك لە برادەران داوای ڕادەستکردنەوەی هەموو مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکەن، کە ئەمە پێموایە ئەسڵەن خاڵێکی دەستووری نییە، چونکە لە دەستووردا مافەکانی هەرێمی کوردستان دیاریکراون بە چ شێوەیەک مامەڵە لەگەڵ ئەو مەلەفە بکرێت، ئێمە بەهیچ شێوەیەک ئەوەمان قبوڵ نییە، کە مافە دەستوورییەکانی هەرێم بەو شێوەیە پێشێل بکرێن، بەتایبەتی لەو حاڵەتەشدا.
پێشنیازی دیکەش هەن، من نامەوێت بچمە ناو وردەکارییەکان، چونکە ئێمە شاندێکی تایبەتمان هەیە بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی، لەسەر ئەو خاڵە بۆ ئەوانی بەجێدەهێڵین، تاوەکو ئێستاش شتەکان هەموویان بەئامانج نەگەیشتوون، تەواو نەبوون و هێشتا گفتوگۆکان لەسەریان بەردەوامە لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمانی زۆر قسە کراوە، لەگەڵ لایەنە سیاسییەکان زۆر قسەکراوە لەگەڵ لایەنی حکومەت خۆی زۆر قسەکراوە و چاوەڕێی ئەوەین بتوانین بگەینە ئەنجامێک کە لەبەرژەوەندیی هەموولایەک دەبێت، لەبەرئەوە وردەکارییەکانی ئەو بابەتە بۆ شاندی دانوستانکاری خۆمان بەجێدەهێڵین، کە بچنە ناو وردەکارییەکان، بەڵام وەکو پرەنسیپ، ویستم ئەوەتان بۆ باس بکەم، کە ئێمە داکۆکی لەسەر ئەو رێککەوتنە دەکەین، کە لە بەینی حکومەتی هەولێر و بەغدا پێشتر ئەنجامدراوە و هیوادارین لایەنە سیاسییەکان پشتیوانمان بن بۆ ئەم بابەتە.
كێشه‌ی ده‌ستوورییه‌كان
هەروەک باسم کرد، کێشەکانی ئێمە تەنیا بودجە نییە، کێشەی سیاسی و دەستووریش زۆرن، کە هیوادارین ئەمە لەبەرچاوبگیرێت، چونکە ئەو خاڵانەی کە باسم کردن، ئاسانکاری دەکات بۆ رێککەوتنیکی سەرتاسەری لە نێوان هەولێر و بەغدا، کە بێگومان جێبەجیکردنی ماددەی 140 و کۆتاییهێنان بەو هەموو کێشە و گیروگرفتانەی لەو سنوورانەدا هێشتا بەردەوامن، ئێمە، پێمانوایە هەنگاویکی زۆر جددی دەبێت لە یەکترنزیککردنه‌وه‌ی لایەنەکان.
من دەمەوێت سوپاسی هەموو ئەو لایەنە کوردستانییانە بکەم کە پشتیوان بوون بۆ داکۆکیکردن لە ماف و شایستە داراییە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان و گومانیشم لەوەدا نییە ئەو بەڕێزانەی لە بەغدا پۆستیان هەیە، لە گەورەترین پۆستەوە بۆ ئەو پۆستانەی لە بەغدا ئێستا بەدەست ئەو بەڕێزانەوەیە، من دڵنیام ئەوانیش دەزانن، نرخ و سەنگی ئەوان لە کوردستانەوە دێت، کوردستان بە هەیبەت بێت و بە سەنگ بێت، سەنگی ئەوان زیاتر دەبێت، خوانەخواستە تێکچوونی ئەو قەوارەیە بەهیچ شێوەیەک واناکات ئەو نرخ و سەنگەی ئەوان هەیانە بۆیان بمێنێتەوە، هیوادارم بەردەوام بن لە پستیوانیکردنی قەوارەی هەرێم و مافە دەستوورییەکانی هەرێم لەم یاسایە و هەنگاوەکانی دیکەی داهاتووشدا.
کەشوهەوایەکی هەڵبژاردن لەپێشە
بەداخەوە دەزانین کە کەشوهەوایەکی هەڵبژاردن لەپێشە، ئەو کەشوهەوایە بەشێوەیەکی نەرێنی، کاریگەریی کردووەتە سەر گفتوگۆکان و دانوستانەکان، ئەمە جێی داخە، چونکە ئێمە چاوەڕێی ئەوە بووین، کە لایەنە سیاسییە عێراقییەکان زیاتر ململانێی یەکتر بکەن، کە کامیان زیاتر پشتیوانی هەرێمی کوردستان بێت بۆ ئەوەی دەنگێکی زیاتری هاووڵاتییانی عێراقی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا بۆخۆی دەستەبەر بکات، بەداخەوە هەندێکجار دەبیستین کە هەندێک لایەن باسی ئەوە دەکەن کەشوهەوای هەڵبژاردنە لەبەرئەوە ئەو لایەنانە بۆ دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستان دەیانەوێت دەنگی زیاتر بەدەست بهێنن، ئەمە مەسجێکی مەترسیدار و ناڕاستە و نابێت بەهیچ شێوەیەک نابێت لەسەر ئەمە کار بکرێت، بەپێچەوانەوە ئێمە لە هەرێمی کوردستان پێمانوایە مەسەلەی ئاشتەوایی گشتی و پێکەوەژیان و رێزگرتن لە دەستوور و دەستەبەرکردنی مافە دەستوورییەکانی هەموو خەڵکی هەرێمی کوردستان و هەموو عێراقیش، ئەمە دەبێت بنەمایەک بێت بۆ گەیشتن بەو دەستکەوتانەی دەمانەوێت لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو بەدەستبێت. داوا دەکەم لایەنە سیاسییەکان بیرێکی جددی لەوە بکەنەوە، کە بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان و یان هەر بەشێکی دیکەی عێراقی، بەهێزبوونی هەموو عێراقە و نابێت بە جیاوازی سەیری هەرێمی کوردستان بکرێت.
ئەمانە ئەو خاڵانە بوون کە سەبارەت بە پەیوەندیی ئێمە و بەغدا ویستم عەرزتان بکەم، هەروەها دەمەوێت باسی بابەتی چاکسازی بکەم لە هەرێمی کوردستان کە بە کوێ گەیشتووە.
پرۆسه‌ی چاكسازی
ئێمە چەندین جار باسمان کردووە کە چاکسازی پرۆژەیەکی درێژخایەنە و بە رۆژێک یان مانگێک هەموو هەنگاوانە نایەنە دی، بەڵام ئەو شتانەی تاكو ئێستا کراون، دەمەوێت ئاماژە بە هەندێکیان بدەم، بۆ نموونە مەسەلەی رێکخستنەوەی باج، هەندێک جار بە هەڵە باسی ئەوە دەکرێت گوایە باج لەو کابینەیەدا لەسەر خەڵک سەپێنراوە، کە وا نییە، باج پێشتر بەپێی یاسا رێکخراوە، بەڵام وەکو پێویست ئەم باجانە جێبەجێ نەکراون، یان وەرگرتنەوەی باج و رێکخستەنەوەی باج وەکو پێویست جێبەجێ نەکراوە، لە ئەنجامی ئەوەی لەو ماوەیە حکومەتی هەرێم توانیویەتی باج رێکبخاتەوە بۆ نموونە توانیومانە: هەم داهاتی ناوخۆیی لە وەرگرتنەوەی باج لە گەورە باجدەران، لەو کۆمپانیایانەی بە گەورە باجدەران دەناسرێن، زیاد بکەین، هەتا ژمارەی ئەو کۆمپانیایانەی لە 240 بۆ 600 کۆمپانیا بەرزکراونەتەوە و زۆربەی باجەکان لە کۆمپانیاکانەوە وەرگیراوە، کەواتە خەڵکی هەژار بەهیچ شێوەیەک باجی لەسەر زیادنەکراوە و ئەو داهاتەی کە هاتووە زیاتر لەو کەسانەوە بووە، کە سوودمەندبوون و ئەوانەش ئەو کۆمپانیایان کە سوودمەندبوون لە ئاسانکارییەکانی حکومەتی هەرێم لە ماوەی رابردوودا کە بۆی کردوون. ئێمە بڕیارمان داوە لێخۆشبوونی باج بۆ هیچ لایەنێک نەمینێت، هەر کەسێک بێت، سەر بە هەر لایەنیک بێت، لە هەر پۆست و پلەیەک بێت، هەموو کەسێک لە بەردەم یاسا یەکسانە و پێویستە ئەرکی خۆی بەرامبەر حکومەت و وڵاتەکەی و هاووڵاتیانی دیکە جێبەجێ بکات بە بەشداربوون لە پێدانی باج.
لە خاڵێکی دیکەدا، دەمەوێت باسی بەدیجیتاڵکردن و سوودوەرگرتن لە تەکنەلۆجیای سەردەم بکەین. هەر بۆ زانیاریی ئێوە بۆ مانگی سێ، هیوادارین 500 هەزار هاووڵاتی بتوانن، ناسنامەی دیجیتاڵییان بۆ تەواو ببێت، ئەمە دەبێتە ژێرخانێکی خزمەتکاریی دیجیتاڵی بۆ هاووڵاتیان ئەوە زیاتریش دەبێت بۆ فەترەی داهاتوو.
سەبارەت بە مووچەدان بەشێوەی ئەلیکترۆنی کە لە بەشی دووی بایۆمەتری وەکو بەرنامە هاتووە، ئەوەش خەریکە بەرەو تەواوبوون دەچێت، کە ئەمەش دیسان لە خزمەتی فەرمانبەرانی کەرتی گشتیدا دەبێت.
خەرجییەکانی حکومەت، ئێستا بۆمان دیارە، کە چۆن دەکرێن و چاودێرییەکی خێراتر و باشتر و پوختتری حکومەت لەسەر هەموو خەرجییەکان هەیە و دەزانین خەرجی چۆن دەکرێت، ئەو شتانەی حکومەتی هەرێم دەیەوێت دابینی بکات، بە چ شێوەیەک دابینی دەکات.
سەنتەری داتای هەرێم بۆ مانگی چوار خەریکە بەرەو تەواوبوون دەچێت، ئەمەش تائێستا کاریکی زۆری بۆ کراوە و یارمەتیدەر دەبێت بۆ ناونووسکردنی هاووڵاتییان و گەیاندنی خزمەت پێیان لە رووی دیجیتاڵییەوە و لەزۆر رووەوە هاوکار دەبێت بۆ ئەو خزمەتگوزارییە ئەلیکترۆنییانە وەکو مۆڵەتی ئۆتۆمبیل یان شۆفێرییە، سمارت کاردە، ئیقامەیە.. هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە.
سەبارەت بە خاڵە سنوورییەکان، دوو بابەت هەیە عەرزی ئێوەی بکەم، یەکێکیان ئەو کۆمپانیایانەن کە بەشێوەیەکی فەرمی لە خاڵە سنوورییەکان کاردەکەن، بەڵام حکومەتی هەرێم بە هاوکاریی لایەنیکی پسپۆری بیانی توانیومانە وەکو کۆمپانیایەک بێت یارمەتیی ئێمە بدات بەشێوەیەکی پسپۆری چۆن ئێمە رێکخستنەوەی خاڵە سنوورییەکانی خۆمان بدەین، ئەمەش یەکێکیان پێداچوونەوە بەو کۆنتراکتانە بووە کە لە خاڵە سنوورییەکان چەندین کۆمپانیا هەن، کاردەکەن، لەوێ حکومەتی هەرێم پێداچوونەوە دەکات و کردوویەتیشی لەسەر ئەوەی بەعزێ لەوانە لەوانەیە پێویستی نەبن، ئەوانە ئیلغا دەکرێن، ئەوانەی دیکەش کە کۆنتراکتەکانیان لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمدا نەبووە، پێداچوونەوەی پێدا دەکرێت و لە بەرژەوەندیی هەرێم کۆنتراکتەکان رێکخراونەتەوە، کەواتە ئەمە خۆی بەخۆی بەشێکی گرنگی چاکسازییە لە خاڵە سنوورییەکان، بەشێکی دیکەیان ئەو قاچاخچیێتییەیە کە بەداخەوە لە دەرەوەی ئیداراتی حکومەتی هەرێم دەکرێت، کە بۆ ئەمەش ئێمە بڕیاری پێوستمان داوە و هێشتا چاوەڕێین ئەو بڕیارانە بچنە بواری جێبەجێکردنەوە بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین رێگری لەو قاچاغچییەتییەش بکەین.
لە ڕووی داراییەوە بەڕێزان ئێوە دەزانن، داهاتی هەرێمی کوردستان سێ داهاتە: بەشێکی داهاتەکەی ئەوەیە کە لە حکومەتی فیدراڵییەوە بۆ هەرێمی کوردستان دێت، بەشەکەی دیکەی داهاتی نەوتییە و بەشەکەی دیکەشی داهاتی نانەوتییە، لە داهاتی نانەوتی دوو بەشە، بەشێکی کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەتە، بەشەکەی دیکە زیادکردنی داهاتی ناوخۆیە، لەو رووەوە حکومەتی هەرێم هەوڵێکی زۆری داوە بۆ ئەوەی بتوانین ئێمە ئەو داهاتە زیاد بکەین و توانیومانە، ئەوەی دیکە، فرۆشتنی نەوت، بەستراوەتەوە بە سعری نەوت لە دەرەوە و بودجەی حکومەتی فیدراڵیش، بەڵام بەداخەوە هەروەکو دەزانن لە ماوەی رابردوودا دەسەڵاتی بەغدا پابەندنەبووە بە پێدانی ئەو شایستە داراییانەی حکومەتی و خەڵکی هەرێمی کوردستان هەیانبووە لە ساڵی 2019 و 2020ـیش و ئەو بەشەی شایستەی خەڵکی ئێرە بووە بۆی نەنێردراوە، دەمەوێت ئاماژە بەوە بدەم، سەرەڕای بوونی کۆرۆنا و ئەو هەموو کێشە و گرفتە ئابوورییانەی کە ناوچەکە بەشێوەیەکی گشتی رووبەڕووی بووەوە، ئەگەر حکومەتی فیدراڵی بەشە بودجەی هەرێمی ناردبا، لەگەڵ ئەو چاکسازییانەی هەرێمی کوردستان کردوویەتی، کێرڤی بووژانەوەی ئابووری لە هەرێمی کوردستان بەرەو سەرەوە دەچوو، سەرەڕای ئەو هەموو گیروگرفتانەی لە ئەنجامی کۆرۆنا و قەیرانی دارایی لە ناوچەکەشدا سەریهەڵداوە، کێرڤی بووژانەوەی ئابووری لە هەرێمی کوردستان بەرەو سەرەوە دەچوو، بەڵام بەداخەوە لەبەر ئەوەی بڕێکی زۆری شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانی لە بەغداوە دابیندەکران و نەهاتن، ئەو دەستکەوتە ئابوورییەی لە هەرێمی کوردستانەوە هەبووە زۆربەی بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو فەراغە بوو کە حکومەتی بەغدا بەداخەوە نەیتوانی ئەرکەکانی خۆی بەرامبەر بە هەرێم جێبەجێ بکات.
سیسته‌می ئۆنلاین
ئێمە هەوڵمانداوە کە سیستەمی ئۆنلاین بۆ بودجەی حکومەت جێگیر بکەین، ئەویش بەرچاوڕوونیی زۆر بە حکومەت و هەموو وەزارەتەکان دەدات کە چۆن بتوانن سوود لەو سیستەمە وەربگرن، لەو مانگە بەرنامەی تریش هەیە، وردەکاریی زۆری تێدایە هیوادارم ئەوەش بێتەدی و جێبەجێ بکرێت، ئەویش بۆ پرۆسەی خێراکردنی مامەڵەکان و نەهێشتنی رۆتین بەکاردێت.
هەوڵی ئەوە دراوە بەستنەوەی حکومەتە خۆجێییەکان واتا پارێزگارەکان لەگەڵ وەزارەتی دارایی، کە راستەوخۆ بتوانن داوای هەموو مەلەفە مالییەکەیان راستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە لەگەڵ وەزارەتی دارایی بکەن، کە ئەمەش رێگرنابێت لە چاودێریکردن و ئاگادارکردنەوەی هەموو وەزارەتە مەعنییه‌كان بە بابەتەکە، کەواتە هەموویان بەو سیستەمە دەتوانن ئاگاداری ئیش و کارەکان بن، بەڵام ئەم سیستەمە دەتوانێت هەم داواکارییەکان و هەم جێبەجیکردنی داواکارییەکان بەشێوەیەکی خێراتر بکات.
بەشێکی تری هەوڵی ئیمە ئەوەیە، کە دەرفەتی زیاتر بە کۆمپانیا بچووکەکان بدرێت، کەواتە تەنیا کۆمپانیای گەورە نەبن، هەتا لە پرۆژەکانی کە حکومەتی هەرێم تەمویلیان دەکات بودجەیان بۆ دەستنیشان دەکات یان تەندەر دەدات، ئەو کۆمپانیایانە زیاتر بچووکەکان بتوانن سوودمەندبن لێی، چونکە پێموانوایە تاوەکو کۆمپانیای بچووک و نوێ بێن، هەلیکار بۆ خەڵکیکی تریش دروستدەکات، کە لە بەرنامەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە گرنگی بەو بابەتە بدەین و هەلیکار لە کەرتی تایبەت فراوان بکرێت، تاوەکو فشاری دامەزراندن لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانیش کەمبکرێتەوە.
لەسەر بودجەی هەرێمی کوردستان قسەی زۆر باش کراوە، ئەمڕۆ لە کۆبوونەوەکەش باسکرا کە ئیشی زۆر باش کراوە، هەنگاوی زۆر باش نراوە و هیوادارین بۆ مانگی سێ ئەو بودجە پێشنیازکراوە، ئامادەبکرێت تاوەکو بینێرین بۆ پەرلەمان دواتر لە پەرلەمانیش هیوادارین بە ماوەیەکی زوو بڕیاری پێویستی لەسەر بدەن.
سەبارەت بە گومرگ، هەروەکو بۆ شتەکانی تریش باسمکرد، هیچ لێخۆشبوونیکی گومرگی نامێنێت بۆ هیچ کەسێک بە ئیجتیهادی شەخسی، جگە لەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم خۆی رێگەدەدات، بۆ هاوردەکردنی ئەو ماددانەی پێویستن بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژانەی حکومەت بە پێویستیان دەزانێت، لەگەڵ ئەمەشدا زیادکردنی تەعریفە لەسەر ئەو ماددانەی کە زیان بە بەرهەمی ناوخۆیی دەگەیەنێت، یان بە جووتیاران لە هەرێمی کوردستان، ئەم رێکخستنەوەی گومرگییە بابەتێکی دیکە بوو لە چاکسازی کە توانیومانە دەستکەوتی باشیش لەو رووەوە بەدەستبهێنین. مەعنای ئەوەیە: ناهێڵین بەهیچ جۆرێک هیچ کۆمپانیایەک بەناوی پرۆژەیەک مەوادی زیاتر یان بە کوالێتیی خراپتر داخڵ بکات، بەو رێژەیە بەو جۆرەی پێشتر موافەقەی لەسەر کراوە مۆڵەتی پێدەدرێت، ئەویش تەنیا بەوانەی پێشوەخت مۆڵەتی حکومەتیان هەیە بۆ مەبەستی دیاریکراو، ئەگەرنا لێخۆشبوونی گومرگی بەهیچ شێوەیەک بە هیچ لایەنێک نادرێت.
سەبارەت بە نەوت، وەزیرێکی نوێمان هەیە و لەو باوەڕەداین دەتوانێت کاری باش بکات. لە دوو تەوەرەوە کارمان لەسەر ئەوە کردووە لەوێش بتوانین دەستکەوتی باشتر بەدەستبهێنین، یەکێکیان مەسەلەی کڕیارەکانی نەوتە، کە پێشتر قەرز یان پارەی پێشوەختەیان بە حکومەتی هەرێم داوە لەکاتی بڕینی بودجە لە ساڵی 2014 تاوەکو 2017، حکومەتی هەرێم بەداخەوە هیچ بودجەیەکی لە حکومەتی فیدراڵییەوە وەرنەدەگرت، لەبەرئەوە پێویست بوو پارەی پێشوەختە لەو کۆمپانیایە وەربگرن، کە ئەمە بووەتە ئەرکێک بۆ گەڕاندنەوەی ئەو بڕە پارەیە، یان چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵیان، سەرەڕای ئەوەش لەم کابینە هەوڵی ئەوەمانداوە گفتوگۆ لەگەڵ ئەو کڕیارانە بکرێت بۆ ئەوەی ئەو نرخەی کە جیاوازە لەگەڵ ئەو نرخەی بەشێوەیەکی ئاسایی دەکڕێت، ئەو فەراغە تۆزیک کەمبکرێتەوە، هەرچەندە ژمارەکان وەکو پێویست باسنەکراون، چونکە، زۆرجار دەبیستین دەڵێن "حکومەتی هەرێم، 10 دۆلار 11 دۆلار کەمتر لە نرخی سۆمۆ دەفرۆشێت". من ئەمەم بیستووە کە بەهیچ شێوەیەک ئەمە راست نییە، سعری برێنت لەگەڵ سعری سۆمۆ جیاوازە، سۆمۆ خۆشی کەمتر لە سعری برێنت دەفرۆشێت، چونکە ئەمە بەستراوەتەوە بە جۆری نەوتەکەی کە لە عێراق بەرهەمدێت، بەتایبەتی ئەو نەوتەی لە ناوچەی هەرێمی کوردستان و کەرکووکیشەوە بەو بۆریە نەوتەی بە تورکیادا تێپەڕ دەبێت، ئەمە هەموو یەک کوالێتییە، بەڵام ئەوەی سۆمۆ دەیفرۆشێت، دیسان کەمترە لە نرخی برێنت بە سێ یان چوار دۆلار، سعری نەوتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئەوەی سۆمۆ دەیفرۆشێت، دیسان جیاوازییەکی هەیە، کە هەندێکی بەهۆی ئەوەیە هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە تاوەکو بەندەری جیهان، هەمووی لەسەر ئەرکی حکومەتی هەرێمە، بەو 100 هەزار بەرمیلەی حکومەتی عێراقیش بە رێگەی بۆرییە نەوتییەکاندا دەینێرێت؛ حکومەتی عێراق تاکو ئێستا هیچ پارەی گواستنەوەی ئەو نەوتەی نەداوە ئەمە هەمووی کەوتووەتە سەر هەرێم، کەواتە لەلایەکی تریشەوە گلەیی دەکەن کە بەهای نەوتەکە زیاترە، ئەمەش بەشێکی ترە لە بابەتی گفتوگۆکانمان لەگەڵ حکومەتی عێراقی، لەسەر مەسەلەی هەناردەکردنی نەوت، کەواتە بەشێکی ئەو جیاوازییە نەوتییە لەسەر نەقڵکردنی نەوتەکەیە، حکومەتی فیدراڵی بەداخەوە تەحەمولی بەرپرسیارییەتی گواستنەوەی نەوتی نەک هەرێمی کوردستان، هی ئەوەی خۆشی نەکردووە، ئەوەی بەو رێگایەدا دەینێرێت.
كۆمپانیاکانی لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و غازدا ئیش دەکەن، پێشتر تەنیا 30 کۆمپانیایان لە هەرێمی کوردستان تۆمارکرابوون، بەو ریفۆرمەی ئەنجامدراوە و داواکراوە، ئێستا رێژەی ئەو کۆمپانیایانە بە 130 بەرزکراوەتەوە، کەواتە رێژەی ئەو کۆمپانیایانە کاریان کردووە، بەڵام تۆمارنەکرابوون، ئێمە هەوڵمانداوە ئەو کۆمپانیایانە هەموویان تۆماربکرێن و هەمووشیان پابەند دەبن بە پێدانی باج بە حکومەتی هەرێمی کوردستان.
بابەتی ڕادەستکردنی نەوت لەگەڵ شایستە داراییەکانی هەرێم و مافە دەستوورییەکانی هەرێم بەیەکەوە بەستراوەتەوە، ئێمە ئامادە نین مەلەفی نەوت رادەستی بەغدا بکەین، چونکە ئەمە وازهێنانە لە مافێکی دەستووری، کەواتە ئەوەی داوای رادەستکردنی مەلەفەکە دەکات، داوا دەکات کە حکومەت یان خەڵکی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی واز لە مافێکی دەستووریی خۆیان بهێنن، کە ئەمە ناکرێت بچینە ژێرباری و جائیز نییە و داواش دەکەین ئەوانەی کە ئەو داوایەش دەکەن، باوەڕ بکە زۆر نین، چونکە زۆربەی لایەنە سیاسییەکان لە واقیعی وەزعەکە تێدەگەن، تێشدەگەن هەر ئیتیفاقێک لەنێوان بەغدا و هەولێر بکرێت، دەبێت دوو خاڵ رەچاو بکات: یەکێک ئەوەیە دەبێت دەستووری بیت، دوو دەبێت قابیلی جێبەجێکردن بێت، کەواتە هەر پێشنیازێکی دیکە جێبەجێ نەکرێت سوودی نییە، لەبەرئەوە ئێمە دیسان دەڵێم داکۆکی لەسەر ئەو رێککەوتنە دەکەین، کە لە بەینی بەغدا و هەولێر کراوە لەسەر چۆنییەتی مامەڵە کردن لەسەر ئەو مەلەفە.
ئێمە سێ جۆر داهاتمان هەیە، ئەوەی لە حکومەتی فیدراڵییەوە دێت، داهاتی نەوتی و نانەوتییش، ئەگەر حکومەتی فیدراڵی بڕیار لەسەر ئەوە بدات، کە هیوادارین وانەبێت، بەڵام هیچ بڕە بودجەیەک و مووچەیەک و شایستە داراییەک چیدی نەنێرێت هەروەکو ساڵانی رابردووی لێدێتەوە، کە بەداخەوە لە بڕی داهاتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی کەمدەکات، بەڵام ئێمە ئامادەکاریی ئەوەشمان کردووە، بتوانین لەوانەیە بەو شێوەیەی جاران نەبێت، بەڵام وردە وردە بتوانین ناوماڵی خۆمان لە رێکبخەینەوە و بتوانین بەشێوەیەکی بەردەوام مووچەکان دابینبکەین، بەڵام رێژەی مووچە، بەداخەوە وەکو خۆشتان بینیوتانە لە ماوەی رابردوو هیچ کاتێک نەمانتوانیوە لەبەر نەبوونی بودجەی پێویست بەو رێژەیەی مووچەکان دیاریکراون بدەین، ئیتر ئەمە دەمێنێتەوە سەر ئەوەی گفتوگۆکان بەکوێ دەگەن، بەڵام لەهەر حاڵەتێکدا بێت، ئێمە دەتوانین خۆمانی پێ بژیەنین، بەڵام لە ئاستی چاوەڕوانیی ئیمەدا نییە، ئیمە زۆر زۆر، تموحمان زیاترە نەک تەنیا لە دابینکردنی مووچە بەڵکو لە بووژانەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان و گەیاندنی هەرێمی کوردستان بە شوێنێکی پێشکەوتووی ئابووری لە ناوچەکەشدا.
هێشتا ئێمە نائومێد نەبووین لەوە بگەینە چارەسەرێکی گونجاو بۆ کێشەکانمان لە گەڵ بەغدا، بەڵام ئەگەر بە هەر بیانوویەک بێت بیانەوێت چارەسەری نادەستووری بەسەر هەرێمی کوردستان فەرز بکەن، ئێمە ناتوانین بچینە ژێر ئەو بارە و ئەوەی پێمان بکرێت بۆ دابینکردنی بژێویی ژیانی خەڵکی کوردستان و بەڕێوەبردنی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بەو توانایەی لەبەردەستمانە، بەو شێوەیە بەردەوام دەبین، بەڵام هەموو هەوڵێکیش دەدەین لەگەڵ بەغدا بگەینە رێککەوتن و ئێستا ئەم گفتوگۆیانە لە ئارادان، لایەنە سیاسییەکان لەگەڵ یەکتر قسە دەکەن لە پەرلەمان ئەو جۆرە گفتوگۆیانە بەردەوامن و ئێمەش خۆمان لەگەڵ حکومەتی بەغدا و دەسەڵاتی بەغدا لە گفتوگۆداین بۆ ئەوەی بگەینە ئەنجامێک و هیوادارین وای لینەیەت ببێتە قەتیعە، کە لەوکاتەدا نەک هەرێمی کوردستان بەتەنیا بەڵکو عێراقیش بەگشتی زەرەرمەند دەبێت.
سەبارەت بە بابەتی لامەرکەزیی کارگێڕی لە هەرێمی کوردستان ، ئیمە لە حکومەت خۆمان پرۆژەی شۆڕکردنەوەی دەسەڵات و لامەرکەزیی ئیداریمان هەیە، لەلایەکەوە دەمانەوێت ئێمە داهاتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی زیادبکەین، ئەمەش هەموو پارێزگاکان دەگرێتەوه بەبێ جیاوازی، هەروەها گەیاندنی خزمەتە بە هەموو ئەو پارێزگایانە. بەشێک لەو هەڵمەتەی بەئەلیکترۆنیکردن و ئۆنلاینکردن بۆ نەهێشتنی رۆتین و لەیەکترنزیکكردنی هەموو لایەنەکانە بەیەکەوە، کەواتە ئێمە بەردەوام دەبین لەسەر جێبەجێکردنی پرۆژەی حکومەت، بەڵام پرۆژەی تر لە دەرەوەی حکومەت قابیلی قبوڵ نییە، چونکە ئەمە پرۆژەیەکی هاوبەشە، ئێمە کاتی خۆی لە پەرلەمان هەموو ئەو لایەنە سیاسییانەی بەشدارن لە حکومەت بەیەکەوە پرۆژەیەکیان داناوە و ئێمە لەسەر ئەوە بەردەوام دەبین بۆ جیبەجێکردنی، بەڵام ئەو بەڕێزانەی کە باسی لامەرکەزی زیاتر لە پێویست دەکەن. بە حەقیقەت تۆزیک جێی سەرسوڕمانە، چونکە لەلایەکەوە دەیانەوێت بە هەموو شێوەیەک لە هەولێر دەسەڵاتەکان جیابکرێنەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا ئامادەن هەموو دەسەڵاتەکان بدەنە بەغدا، کەواتە لێرەدا سیاسەتێکی ناڕوون هەیە، چۆن لێرە داوای لامەرکەزییەت دەکرێت، بەڵام لەولاوە داوای مەرکەزییەتی حکومەتی فیدراڵی دەکرێت! ئەمە خۆی پرسیارێکە و هیوادارم خەڵک خۆی ئەو پرسیارە بکات و وەڵامەکەی وەربگرێت، ئێمە لە هەرێمی کوردستان بەبێ جیاوازی سەیری هەموو پارێزگاکان وەکو یەک دەکەین، بەهیچ شێوەیەک لامەرکەزییەت تەنیا بۆ پارێزگایەک نییە و بۆ هەموو پارێزگاکانە، بەو شێوەیە دەبێت کە لە پرۆژەی حکومەتدا هاتووە و بەردەوامیش دەبین بۆ شۆڕکردنەوەی هەموو ئەو دەسەڵاتانە بە حکومەتە خۆجێییەکان.
