سەرۆکی حکومەت: کۆچکردن بە هۆی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا کێشەی ئەمنی و ئابووری و گۆڕینی دیموگرافی بەدوای خۆیدا دێنێت

*کار بۆ دروستکردنی ژێرخانێکی بەهێزی ئابووری لە هەرێمی کوردستان دەکەین

* کاری زۆرمان کردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی گۆڕانی کەشو هەواو پیسبوونی ژینگە لە هەرێمی کوردستان و یەکەم ناوچەی عێراقین گازی بەفیڕۆدراو بۆ وزەی نوێ بەکاردەهێنینەوە

* سێکوچکەی حوکمڕانی هەر وڵاتێک، ئابووری، سەقامگیریی سیاسی و پاراستنی ئاسایشە
* دروستكردنی ژێرخانێكی بەهێزی ئابووری بنەمای پێشكەوتنی هەر وڵاتێکە
*بەدیجیتاڵکردن و چاکسازیکردن لە سیستەمی بانكی دەكرێ گۆڕانكارییەكی جۆری لە پێشخستنی ئابووریی وڵات دروست بکات

ئێوارەی ئەمڕۆ یەکشەممە 5/12 لە شاری هەولێر، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان ، بەشداری لە پانێلێکی کۆڕبەندی نێودەوڵەتیی تایبەت بە وشکەساڵی و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لەسەر دۆخی سیاسی و ئابووری و دیمۆگرافی عێراق کرد و تیشکی خستە سەر دوایین گۆڕانکاری و پێشهاتەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق و ناوچەکە. پانێلکەکە لەلایەن عادل باخەوان بەڕێوەبەری ناوەندیی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق بەڕێوەچوو.

د. عادل باخەوان: بەڕێز جەنابی سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەخێربێن بۆ ئەم كۆڕبەندە كە لە یەك كاتدا نوخبەی سیاسیی عێراقی و كوردستانی و فەڕەنسی، نوخبەی ئەكادیمی و توێژینەوە و عەقڵی زانستیی بەغدا و هەولێر و پاریس ئامادەن، فەڕەنسییەكان 13 كەسن، عێراقییەكان 90 كەسن، ئەوانی تریش كوردستانین. جەنابت لەبەردەم دوو جۆر لە نوخبەی، نوخبەیەكی سیاسی و نوخبەیەكی ئەكادیمی، جەنابتان لە 2ی مارسی 1969 لەدایكبوون، ساڵی 2050 دەبن بە 81 ساڵ، كە جەنابت دەبیت بە 81 ساڵ، وڵاتەكەت (عێراق) دەبێت بە 80 ملیۆن، 78 هەزار مەتر دووجا خاكی بەپیتی وڵاتەكەت ئەوكات لەناوچووە، چەند ملیۆنێك تا 20 ملیۆن كەس لە باشوورەوە هاتوونەتە هەرێمی كوردستان كە قوربانیی گۆڕانی ئاووهەوا و گرفتە سیاسی و ئاووهەواییەكانن. ئەوكات سەیر دەكەیت چۆن ئەم هەموو مرۆڤە بەخێو دەكەیت؟

سەرۆکی حکوومەت: بە ناوی خوای گەورە و میهرەبان، زۆر سوپاسی جەنابت دەكەم كاكە دكتۆر، بەخێرهاتنێكی گەرمی ئامادەبووانی خۆشەویست دەكەم، چ ئەوانەی لە فەرەنسا هاتوون، لە شارەكانی تری عێراق هاتوون، چ ئەوانەی تر لە كوردستان هاتوونەتە ئەم دیدارە، من سوپاسی ئامادەبوونی هەموو لایەك دەكەم و بەخێرهاتنیان دەكەم. سوپاسی ناوەندی توێژینەوەی فەڕەنسی لە عێراق دەكەم، هەروەها سوپاسی دامەزراوەی بەحرلعلوم و زانكۆی كوردستان- هەولێر دەكەم بۆ ڕێكخستنی ئەم دیدارە و ئەم بابەتە گرنگە.
با ئێمە جارێ باسی ئێستا بكەین، تەمەن بەدەست خوایە و خوا دەزانێ دوای چەند ساڵی تر چی ڕوو دەدات. بەڵام ئەوەی ئێستا گرنگە باسی بكەین، چۆن ڕووبەڕووی ئەم مەترسییانەی كەشوهەوا ببینەوە كە لە زۆر جێ باس دەكرێ و توێژینەوە هەیە و پسپۆڕەكان باسی دەكەن كە ئەگەر چارەسەری گونجاو نەبێت، لەوانەیە ببێ بە مەترسی لەسەر ناوچەیەك یانیش لەسەر خەڵكی ئەم ناوچانەی كە تێیدا دەژین.
من دەمەوێ لەوە دەست پێ بكەم كە مرۆڤ لە سەرەتای بوونیەوە، هەوڵی داوە لە ژینگەیەك بژیەت كە بتوانێت پێداویستیی ژیانی تێدا بەرهەم بێنێت، خواردنە، ئاوە، بتوانێ لەو ژینگەیەدا بەردەوام بێ لە ژیان. ئەگەر ژینگەكە گونجاو نەبوو، كۆچ دەكات بۆ شوێنێكی تر و هەوڵ دەدات بە دوای ئاو و خواردن بگەڕێت. ئێستا ئەوەی ئێمە دەیبینین، ئەمە چەند ساڵێكە گۆڕانكارییەكی خێرا لە كەشوهەوادا هەیە و ژینگە بۆ زۆر خەڵك لە زۆر ناوچەكان ئەستەمە تێیدا بژین. گۆڕانكاریی دیمۆگرافی لە زۆر لەو ناوچانە ڕوویانداوە یانیش ڕوودەدەن، ئەگەر چارەسەری خێرا بۆ ئەم جۆرە كێشانە نەدۆزرێتەوە. لێرەدا چارەسەرەكان چەند جۆرێكن، یەكێكیان لەو ناوچەیەی كە خۆت تێیدا دەژیت، چۆن بتوانیت پارێزگاری لەو سرووشتە بكەیت كە گونجاو بێت بۆ ژیان تێیدا. كولتووری ژینگەپارێزی زۆر گرنگە. من ئەم بەیانییەش گوێم لە چەندین وتار بوو و بیستم كە دەبێت وابكەین و ئەم هەنگاوانە بگرینە بەر، بەڵام لە هەمووی گرنگتر پێموایە فەرهەنگی ژینگەپارێزییە، ئێمە چۆن پەروەردەی ژینگەپارێزی لەنێو كۆمەڵگەی خۆماندا پەرە پێ بدەین؟ چۆن منداڵ و گەنج و خەڵكی تر بتوانن ئەو ژینگەیەی كە هەیە، بیپارێزن و تێكی نەدەن. جگە لەوە، هەوڵی ئەوە بدرێ لەو شوێنانەی كە كاریگەریی نێگەتیڤ لەسەر ژینگەكە بووە، ئایا دەكرێ ئەمە چاك بكرێتەوە؟ بۆ نموونە بەبیابانبوونە، یان دارستانەكان لەناوچوون، ئێمە چۆن بتوانین جارێكی تر دارستانەكان بگەڕێنینەوە؟ چۆن بتوانین ژینگەیەكی گونجاو دروست بكەین بۆ ئەوەی خەڵك لە جیاتی ئەوەی وردە وردە كۆچ بكات، لەم شوێنەی هەیە بمێنێتەوە، یانیش وردە وردە ڕووی تێ بكاتەوە.
ئەمە كۆمەڵێك هۆكاری هەیە و كۆمەڵێك ڕێكاریش پێویستە لە لایەن دەسەڵاتەكانەوە، نەك تەنیا لە ناوچەیەكی تایبەت، بەڵكوو لەسەر ئاستی جیهان دەبێت ڕووبەڕووی ئەم جۆرە كێشانە ببنەوە، چونكە بابەتی ژینگە كێشەیەك نییە كە تەنیا پەیوەست بێت بە ناوچەیەكی تایبەتەوە، لەوانەیە لە ناوچەیەكی تایبەت گرفت بۆ خەڵكانێك دروست بكات، بەڵام كۆچی ئەم خەڵكە دەتوانێت گرفت بۆ ناوچەیەكی تر دروست بكات. ئەمە كێشەیەكی تێكەڵە و دەبێ چارەسەرێكی تێكەڵیشی بۆ بدۆزرێتەوە.

د. عادل باخەوان: ئەمە زۆر راستە، ئەم بابەتە چەند پەیوەندیی بە كوردستانەوە هەیە، پەیوەندیی بە عێراقیشەوە هەیە، گۆڕینی ئاووهەوای عێراق، پەیوەندیی بە توركیا و سووریا و ئێستا و دەرەوەش هەیە. بەڵام ئەگەر لەسەر ئاستی عێراق بمێنینەوە، جەنابت كۆمەڵێك پرسیاری جوانت كرد، جەنابت لە مەركەزی بڕیارداندایت. ئێوە دوو حكوومەتن، حكوومەتێك لە بەغدا و حكوومەتێك لە هەولێر، ئەركی مێژووییتان لەسەر شانە، ئێوە چی دەكەن بۆ ئەوەی ڕێگە لەم كارەساتە بگرن؟

سەرۆکی حکوومەت: پرسیارێكی دروستە، هەروەك باست كرد، توێژەر لەوانەیە مەترسییەكان بخاتە ڕوو، بەڵام لەسەر حكوومڕان و دەوڵەتتدارە بۆ ئەوەی وەكوو دەزگایەكی جێبەجێكار كار لەسەر ئەم مەترسیانە بكات و ڕێكارە پێویستەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیان بگرێتە بەر. نەك ئێستا، ئێمە لە هەرێمی كوردستان ماوەیەكی زۆرە هەستمان بەو مەترسییە كردووە و كاریشمان كردووە. بۆ نموونە بابەتی دروستكردنی پۆند یان بەنداو بۆ گلدانەوە و بەفیڕۆنەدانی ئاو، ژیاندنەوەی دارستانەكان لە كوردستان هەنگاوی باشمان هاویشتووە. لە ڕووی وزە، دەتوانم بڵێم كە كوردستان یەكەم شوێنە لە عێراق كە غازی بەفیڕۆدراو ئێستا لە كوردستان وەردەگیرێتەوە لە هەندێك شوێن، لە هەندێك شوێنیش بەرنامەی ترمان هەیە كە هەموو ئەو غازە وەربگیرێتەوە و بكرێتەوە بە وزە و بەكار بهێندرێتەوە لە جیاتی ئەوەی ژینگە پیس بكات یاخود بەفیڕۆ بڕوات.
لە كوردستان ئێمە هەندێك لەو هەنگاوانەمان هاوشێتووە و پێویستە شتی تریش بكەین بەڵام زۆر لەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئیمكانیاتانەی كە لەبەر دەستن، پێویستە حكوومەتی فیدڕاڵی بە ئەركی مێژوویی خۆی هەڵبستێت، ئەو ئیمكانیاتانەی كە لەبەردەستی حكوومەتی فیدڕاڵییە، لەو شوێنانە تەرخان بكات و وەبەرهێنانی تێدا بكات كە گونجاوە بۆ ژیاندنەوەی سرووشتی ناوچەكە. كوردستان گونجاوە لە زۆر ڕووەوە، دەكرێ زۆر بەنداو لە كوردستان دروست بكرێ، دەكرێ بابەتی ژیاندنەوەی دارستان لە كوردستانەوە پەرەی پێ بدرێ وردە وردە بەرەو شوێنەكانی تری عێراق بڕوا. هەروەها لە خودی ناوچەكانی تری عێراقیش پێویستە وەبەرهێنانی زیاتر بكرێت. من گوێم لێ بوو ئێوە باسی رەقەمێكی زۆر گەورەتان كرد كە دەبێ ئەو بڕە پارەیە تەرخان بكرێ، بەڵام ئەمە زەروورەتێكە و دەبێ ئەو شتە بكرێت، بۆ ئەوەی خەڵك لە ناوچەیەكەوە كۆچ نەكات بۆ ناوچەیەكی تر. لە هەرێمی كوردستان ئەوەی لەسەر ئێمە بووە كردوومانە، من ناڵێم هەموو شتەكان كراوە، بەڵام هەنگاوی پێویست هاوێژراوە، ئەوەی لەبەر دەستمان بووە كردوومانە، ئەگەر توانای زیاتر هەبێ، هەماهەنگی و تێگەیشتنێكی باشتر لەگەڵ حكوومەتی فیدڕاڵی هەبێت، پێموایە دەتوانین هەنگاوی زۆر باشتریش بهاوێژین.

د. عادل باخەوان: جەنابی سەرۆكی حكوومەت، من جەنابت دەناسم، چەندینجار دیالۆگمان بەیەكەوە كردووە، جەنابت یەكێكیت لەو كەسانەی كە حەزت زۆر لە تیۆری نییە و حەزت لە شتی كۆنكرێتییە. ئێوە ئەگەر هەموو ئەو شتانەش لە هەرێمی كوردستان بكەن، ئەگەر لە بەسڕە و نەجەف و كەربەلا و سەماوە و بەغدا نەكرێت، لە كۆتاییدا دەرئەنجامێكی نیشتمانی نادات بەدەستەوە، ئایا حكوومەتی عێراق بە پراكتیكی دێتە پێشەوە بۆ ئەوەی هاوكاریتان لەگەڵ بكات بۆ ئەوەی ڕێگە لەم كارەساتە بگرێت یان نا؟ ئەگەریش نایەتە پێشەوە لەبەر چی؟

سەرۆکی حکوومەت: پێموایە جەنابت دەتوانیت ئەم پرسیارە ئاراستەی دەسەڵاتداران بكەیت لە بەغدا، من ناتوانم لە جیاتی كەس وەڵامی پرسیارەكانیان بدەمەوە. بەڵام ئەوەی لەسەر هەرێمە وەكوو ئەرك چی لەسەر ئێمەیە، ئێمە ئامادەین، چونكە هەروەك لە سەرەتادا باسم كرد، ئێمە لە وڵاتێكدا دەژین كە بەیەكەوە بەستراوەتەوە. ئەوەی لە كوردستان ڕوودەدات، كاریگەریی لەسەر شارەكانی تری عێراق، ئەوەی لە شارەكانی تری عێراقیش ڕوودەدات، كاریگەریی هەیە لەسەر كوردستان. بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین بەیەكەوە كار بكەین، پێموایە كاری جددیتر پێویستە. گفتوگۆی زیاتر پێویستە. تێگەیشتنی باشتر پێویستە، چۆن ئێمە دەتوانین یارمەتیی یەكتر بدەین بۆ ئەوەی نەهێڵین بۆ نموونە خەڵكی ئەهوارەكان كۆچ بكەن؟ چۆن نەهێڵین ئەنبار زیاتر بەرەو بیابانبوون بڕوات؟ چۆن بتوانین ڕووبارەكانی دیجلە و فورات زیاتر بۆ بابەتی كشتوكاڵی بەكار بهێنین. ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەنگاوی باشمان هاوێشتووە، هیوادارین حكوومەتی فیدڕاڵی یارمەتیی ئێمە بدات، ئەو تەجروبە و ئەو كارانەی لێرە كردوومانە، لە شوێنەكانی تر دووبارە ببنەوە. من دەتوانم چەند نموونەیەك بۆ جەنابت باس بكەم. لە هەرێمی كوردستان یان لە عێراق بە شێوەیەكی گشتی ئیعتیمادێكی زۆر لەسەر نەوت و غاز هەیە بۆ داهات، ئەمە لەوانەیە لە ماوەیەكدا كۆتایی دێت، دوای چەند دەیەیەكی تر كۆتایی دێت، ئایا دوای ئەوە سەرچاوەی داهات لە عێراق چی دەبێت؟ ئایا سرووشتەكەی گونجاوە بۆ ئەوەی ئێمە بیر لە سەرچاوەی تر بكەینەوە؟ بەڵێ، كشتوكاڵ یەكێكە لەو شتانەی كە بێگومان دەكرێ وەبەرهێنانی تێدا بكرێ و ببێ بە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ ئاسایشی خۆراك بۆ عێراق و بۆ دەرەوەی عێراقیش. لە هەرێمی كوردستان ئێمە ئەم كارانەمان كردووە، پەرەمان بە كشتوكاڵ داوە، بۆ نموونە وەبەرهێنانی پەتاتە لە كوردستان 25 هەزار تەن بوو پێش ئەم كابینەیە، ئێمە دوای ئەوەی كە جەختمان كردەوە بۆ یارمەتیدانی ئەم كەرتە، ئێستا وەبەرهێنانی پەتاتە لە هەرێمی كوردستان گەیشتۆتە 800 هەزار تەن.
ئەمە نموونەیەكە، دەكرێ لە شوێنەكانی تریش لە گەنم و جۆ و زۆر لە بەروبوومەكانی تری كشتوكاڵی لە هەموو عێراق پەرەی پێ بدرێت. ئەمە نموونەیەكە كە دەتوانین هاوكاریی یەكتر بكەین، سوود لەو تەجروبانە وەربگرین كە دەكرێ ئێمە بێگومان كاریگەریمان هەبێت لەسەر ڕێگریكردن یان هیچ نەبێت هێواشكردنی كاریگەریی نێگەتیڤی كەشوهەوا.

د. عادل باخەوان: جەنابتان فەرمووتان كە ئێوە سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستانن، بۆیە ئەركی یەكەمتان بریتییە لە پارێزگاریكردن لە هەرێمی كوردستان و ئەركێكی تریشتان بریتییە لە گفتوگۆكردن لەگەڵ حكوومەتی فیدڕاڵی و پێویستە پرسیارەكانمان ئاراستەی حكوومەتی بەغدا بكەین. لە هەرێمی كوردستاندا دەمێنمەوە، ئەگەر ڕێگە بدەن پێم خۆشە یەكێك لە توێژەرەكانمان (فابریک بەلۆنش) كە كۆمەڵێك داتای لەبەردەستدایە لەبارەی هەرێمی كوردستان، تا داتاكانی بخاتە ڕوو.
فابریک بەلۆنش: من بۆ هەرێمی كوردستان گەشبینم، بەڵام بۆ 2050 دانیشتووانی عێراق دەگاتە 80 ملیۆن كەس، لەوانەیە كوردەكان 10 ملیۆن كەس بن چونكە لەدایكبوون لە عێراق زیاترە، ئەمەش وادەكات كۆچكردن لە عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان زیاتر بێت، كۆچكردنی بەكۆمەڵ ئێستا دەستی پێكردۆتەوە هاوشێوەی سەردەمی سەدام حوسێن كە خەڵك ناچار دەكران بۆ ئەوەی ڕوو لە هەرێمی كوردستان بكەن، بۆ تواندنەوەی كوردانی هەرێمی كوردستان لەنێو پێكهاتەكانی دیكە، ئەمە وادەكات ژمارەی كورد لە هەرێمی كوردستان كەم ببێتەوە. چۆن ڕووبەڕووی ئەم مەترسییە دەبنەوە؟

سەرۆکی حکوومەت: ئەو مەترسییانەی كە بەڕێزیان باسی كرد، ڕاستە. من هاوڕام لەوەی ئەگەر هەنگاوی خێرا نەهاوێژرێت، لەوانەیە كۆچ لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تر دەست پێ بكات كە بینیومانە ئەمە مەترسییەكی داهاتوو نییە، بەڵکو ئێمە لەم ڕۆژانەدا دەژین، ئەم كۆچە دەستی پێكردووە، گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەكە دەستی پێكردووە. دەبینین لە زۆر شوێن تەعەدا دەكرێ لە هاووڵاتیان كە ناوچەیەكی بەخێر و بەپیتیان هەیە، خەڵكی هاوردە دێت ئەوانە دەردەكەن بۆ ئەوەی خۆیان بكەنە خاوەنی زەوییەكە. ئەمە تەنیا لێرە ناوەستێت، ئەمەی ئێمە باسی دەكەین، ئێستا گریمانە لەسەر ئەوەیە ئەم كۆچە لەناو خودی عێراق كۆتایی دێت، بەڵام وا نییە. ئەوەی ئەركی هەرێمی كوردستانە هەروەك باسم كرد. ئێمە پێش هەموو شتێك دەبێت ئەو سرووشتەی كە لە هەرێمی كوردستاندا هەیە بیپارێزین، بۆ ئەوەی نەهێڵین بەبیابانبوون لێرە زیاتر بێت، ئاوەكە بەفیڕۆ بڕوات یانیش ئەو سرووشتەی كە هەمانە تێكبچێت. ئەمە وادەكات خۆت بتوانی ئیدامە بە ژیان بدەیت، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێ بە ناوچەیەك كە خەڵكی تر لە ناوچەیەكی تر كە ژینگەیەكی تەندروستی نییە، یان بەبیابانبوون زیاد دەبێ، یانیش مەجبوور دەبن لەبەر هۆكاری كەشوهەوا، كۆچ بكات بەرەو شوێنێك بێت كە پێیوایە پێداویستییەکانی ژیانی تێدایە، بەرەو ئێرە دێت. ئەگەر هاتوو ئێرە نەیتوانی هەموو پێداویستییەكان دابین بكات، بەرەو كوێ دەچن؟ ئەوكاتە بەرەو شوێنێكی تر دەچن كە لەو حاڵەتەدا پێموایە كۆچێكی زۆر لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو ئەورووپا دەڕوات، واتە ئەمە لێرە ناوەستێ و ئێمە نابێ واسەیری ئەم كێشەیە بكەین كە كێشەیەكی لۆكاڵییە و تەنیا لە عێراق ڕوودەدات. ڕاستە عێراق زیاتر لە هەموو شوێنەكانی تر كاریگەریی كەشوهەوای ئێستا بەسەرەوەیە، بەڵام ئەم كۆچە لە عێراق دەست پێ بكات، لە كوردستان ناوەستێ، لێرە بەرەو ئەورووپا دەڕوا. بۆیە من پێموایە ئەمە پێویستە هەموو لایەك، ئەورووپییەكانیش، بێن یارمەتیی ئێمە بدەن لە دۆزینەوەی چارەسەر، بەوەی چۆن ئێمە بتوانین لە بنەڕەتدا چارەسەری ئەم كێشەیە بكەین. چونكە كە كۆچ دەستی پێكرد، كۆمەڵێك كێشەی تر لەگەڵ خۆی دەبات. من لە (Cop28) باسی ئەم بابەتەم كرد، واتە ئەگەر ئەم كۆچە لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر بڕوات، كێشەی ئەمنی و ئابووری و كولتووری و سیاسیش لەگەڵ خۆی دەبات، ئەم وڵاتە ئەورووپییانە دەبێ لەگەڵ هەموو ئەم كێشانە بێن ململانێ بكەن و مامەڵەی لەگەڵ بكەن. بەڵام ئەگەر ئێستا بێن، بیر لەوە بكەنەوە كە بەشدار بن لە چارەسەریی كێشەی بنەڕەتیی لە خودی وڵاتەكە، تەنیا لەوانەیە تێچووی دارایی لەسەر ئەم وڵاتانە تۆزێك هەبێت كە بتوانن یارمەتی بدەن، ئەمە دەكرێ سەرئێشەیەكی زۆر گەورە لە كۆڵ ئەورووپییەكان بكاتەوە كە چیتر مەجبوور نەبن ڕووبەڕووی كۆچی بەكۆمەڵ ببنەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان. لە عێراق ئێمە دەتوانین چی بكەین؟ ئەگەر ئیمكانیان هەبێت، دەبێ بیرێكی جددی لەوە بكرێتەوە كە ئیدارەیەكی زۆر زۆر ڕێكوپێكتر دروست بكرێ كە ئەو سرووشتەی لە عێراقدا هەیە، بەخەسار نەچێت. پێموایە عێراق نەگەیشتۆتە رادەیەك كە ئاوی نەبێت، بە بەراوردكردن لەگەڵ وڵاتانی وەك ئوردن و سووریا، عێراق ئاوی هەیە. بەڵام باش بەكاری نەهێناوە. دەبێ ئیدارەدانی سەرچاوە سرووشتییەكان لە عێراق بە جۆرێكی تر بیری لێ بكرێتەوە كە بەفیڕۆدان كەمتر ببێت. هەروەها پەروەردەی خەڵك بۆ چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ژینگە بە جۆرێك بێت كە چیتر تێكی نەدات و بەپێچەوانەوە زیاتر دروستی بكات، وە چۆنیەتیی شێوازی ژیانكردن لەم وڵاتانە دەبێ بە جۆرێك بێت كە سوود لە تەكنەلۆژیای سەردەم بكرێت چۆن بتوانن بەو ئیمكانیاتانەی بەردەستە، پێداویستییەكانی خۆیان بەرهەم بهێنن، لە ڕووی پەروەردەییشەوە هەروەك باسیشتان كرد، بابەتی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەكەیە، دەبێ بگونجێ لەگەڵ ئەم پێداویستییانەی كە ئەم ژینگەیە دەتوانێت بۆتی دابین بكات.

د. عادل باخەوان: دكتۆر ئیبراهیم بەحرلعلوم كە لە نەجەفەوە، دەزانێت كە ئەم بابەتە بۆ ئەوان زۆر حەساسە، جەنابی سەرۆكی حكوومەت چۆن هاووڵاتییەكی عێراقی قەناعەت پێدەكەیت كە 13 منداڵ لە هەلومەرجێكی وادا ڕەنگە تۆزێك زۆر بێت؟ چۆن هاووڵاتییەكی عێراقی، كوردستانی كەمتر، چونكە لە كوردستاندا ڕێژەی منداڵبوون لە 1.9 دەرناچێت، بەڵام لە باشوور ڕێژەكە دەگاتە 4.9، جەنابت باسی پەروەردەت كرد، نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێن دەبێ زیاتر لە 570 ملیۆن دۆلار تەرخان بكرێت بۆ ئەوەی هاووڵاتیی عێراقی لەوە بگەیەندرێت كە 13 منداڵ رەنگە تۆزێ زۆر بێت؟

سەرۆکی حکوومەت: پرسیارەكە ئەوەیە من چۆن قەناعەتیان پێ بكەم کە 13 منداڵ زۆرە، وەلڵاهی ئەوە بە من ناكرێ!

د. عادل باخەوان: پرسیارەكە ئەوەیە چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكەیت؟ جەنابت و محەمەد شیاع سوودانی لە مەركەزی بڕیاردان، پارە و بڕیار و پرۆژە لە دەستی ئێوەیە و مەسئولیەتە مێژووییەكەش لە دەستی سوودانی و جەنابتانە كە لە خەڵكی نەجەف و كەربەلا و سەماوە و بەسڕە و ناوچەكانی تر بگەیەنرێت 13 منداڵ زۆرە.

سەرۆکی حکوومەت: جارێ من با راستی بكەمەوە، پارە هەمووی لەبەر دەستی من نییە، ئێمە دەبێ هەموو مانگێك شەڕ بكەین بۆ ئەوەی لە بەغدا بەشە بودجەی ئێرەمان بۆ بنێرن.
ئاماژەم پێدا، دەبێ بابەتی پەروەردە بكرێ بە بابەتێكی گرنگ بۆ تێگەیاندنی خەڵك كە مەسەلە تەنیا ئەوە نییە هەر عائیلەیەك چەند منداڵی هەبێ، دەبێ بیر لە داهاتووی منداڵەكەش بكاتەوە. ئەگەر تێگەیشتنی خەڵك بۆ پەروەردەكردنی منداڵ تەواو نەبێ، بیر لەوە ناكاتەوە چەند منداڵی هەبێت. بەڵام ئەگەر بیر لە بژێویی ژیانی خۆی بكاتەوە، ئایا دەتوانێ ئەم منداڵە بە جۆرێك پەروەردە بكات كە بتوانێ هەموو پێداویستییەكانی ژیانی بۆ دابین بكات لە سەرەتاوە لە ڕووی ژیانەوە، لە ڕووی خواردن و پەروەردەكردن و پێگەیاندن و ئیمكانیاتی رۆژانەی ژیان بۆ ئەم منداڵە، ئەگەر توانای ئەوەی هەیە بۆی دابین بكات، ئەوكاتە دەتوانێ زیاتر لەو ڕێژەیە منداڵی هەبێت كە لەوانەیە خەڵكی تر نەیبێت. بەڵام ئەگەر ئەم ئیمكانیاتانەی نەبێ و ئەم جۆرە بیركردنەوەی نەبێت، دەبێ ئەوكاتە بیر لەوە بكاتەوە كە تەنیا ژمارەی بنەماڵەكەی خۆی بە جۆرێك كۆنتڕۆڵ بكات كە لە توانای خۆیدا بێت كە بتوانێت بیانژیەنێت. ئەمە دەگەڕێتەوە سەر بابەتی پەروەردەكردن، ئەمە بە قسە و ئەمر ناكرێ، دەبێ لە قوتابخانەكانەوە خەڵك فێر بكرێن كە چۆن لەگەڵ ژینگە بژین.

د. عادل باخەوان: باسی ئەوەتان كرد كە كۆچ تەنها مەترسیی لەسەر ئەمنی قەومیی هەرێمی كوردستان نییە، بەڵكوو مەترسیشە لەسەر وڵاتانی ڕۆژئاوا، بە دڵنیاییەوە 100% وایە، پۆپۆلیستەكان توانیویانە لە هەموو كۆمەڵگەی ڕۆژئاوا خەڵكی بترسێنن و كۆچبەر وەك ئەژدیها سەیر بكەن. ئەوان شتێكیان نییە بە ناوی دەوڵەتی لەرزۆك، ئەوان ژێرخانێكیان هەیە كە ڕێگەیان دەدات كە تاڕادەیەك هەرسی ئەم دیاردانە بكەن، ئێوە لە هەرێمی كوردستان و لە عێراقیش، چی دەكەن بۆ ئەوەی ژێرخان بۆ كۆمەڵگەكەتان دروست بكەن تا لە قۆناغی دەوڵەتی لەرزۆك بێتە دەرەوە و توانای ڕووبەڕووبوونەوەی كەشوهەوا و قەیرانە گەورەكان و قەیرانی ئابووری و دابەزینی نرخی نەوت ببێتەوە؟

سەرۆکی حکوومەت: دروستكردنی ژێرخانێكی بەهێزی ئابووری لە هەر وڵاتێكدا پێویستە بۆ ئەوەی تۆ بتوانیت پێشكەوتن لەم وڵاتەدا دروست بكەیت. پێموایە سێكوچكەی حكومڕانی لە هەر وڵاتێكدا سێ شتن، بابەتی ئابوورییە، سەقامگیریی سیاسی و دابینكردنی ئاساییشە. هەریەكێك لەمانە كێشەی تێبكەوێت، ئەم وڵاتە لەرزۆك دەبێ و كێشەی تێدەكەوێت. ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەوڵمانداوە هەرێمەكەمان سەرەڕای ئەوەی لە ناوچەیەكی زۆر قەیراناویدا ژیاوە و مەترسیی یەكجار زۆر هەبووە، بەڵام هەوڵمانداوە كە ئارامیمان هەبێت، سوپاسی هەموو ئەو پێشمەرگە و كارمەندانەی هێزەكانی ناوخۆ دەكەم كە بە شەو و ڕۆژ خەریكی ئەوە بوون ئەو ئەمنیەتە بۆ وڵات و خەڵكی كوردستان دابین بكەن. لە لایەكی ترەوە ئێمە هەوڵمانداوە ژێرخانێكی ئابووریی بەهێز لە كوردستان دروست بكەین، چونكە ژێرخانی ئابووری وادەكات خەڵك پابەند بێت بە بونیادنان و ئاییندە و بەوەی بیر لە چاككردن بكات نەك خراپكردن و تێكدان، ئەمە هەردووكیان یارمەتیدەر دەبن بۆ دروستبوونی كەشێكی سەقامگیری سیاسی لەم وڵاتەدا. ئەوەی كە جەنابت باس دەكەیت لە وڵاتانی ئەورووپی و وڵاتانی كە موئەسەساتیان هەیە، چونكە لەسەر ئەم سێكوچكەیە كاریان كردووە. ئێمە لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی تایبەت كە بەرپرسیارێتیی ئێمەیە، دەبێ لەسەر ئەمە كار بكەین و كاریشمان كردووە. زۆر شتمان كردووە، بۆ نموونە بۆ دروستكردنی ژێرخانی ئابووری، هەروەك باسم كرد بە فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی داهات، تەنها پشت بە نەوت نەبەستین، تەنیا پشت بە غاز نەبەستین، كشتوكاڵیش وەك سەرچاوەیەكی داهات بەكار بهێنین، ئێمە بتوانین كارگەمان هەبێت، تەنانەت لە بابەتی توریزم ئێمە بتوانین ئەم بابەتە بەكار بهێنین و ببێت بە سەرچاوەیەكی داهات بۆ ئێرە. هەركات تۆ سەرچاوەیەكی بەهێزی داهاتت هەبوو، ئەوكاتە بێگومان دەتوانیت كاریگەریت لەسەر ژیانی رۆژانەی خەڵك هەبێ، خەڵك باشتر بیر دەكاتەوە و بیر لە سەقامگیریی سیاسی دەكاتەوە، ئەمانە هەمووی بەیەكەوە بەستراونەتەوە.
لەگەڵ حكوومەتی فیدڕاڵی، هیوادارم ئێمە بتوانین بگەینە ئەو تێگەیشتنە هاوبەشە كە هەموو شت بە چاوی سیاسی تەماشا نەكرێ، ئەگەر هەرێمی كوردستان دەتوانێ هەنگاوی باش بهاوێژێ لە ڕووی دروستكردنی ژێرخانێكی ئابووریی بەهێز، ئەمە بە مەترسی نەزانێت، بەپێچەوانەوە بە پشتیوانێكی بەهێز بۆ وڵاتەكە بزانێت، پشتیوان بێت لەوەی هەرێمی كوردستان بەرەو سەقامگیرییەكی ئابووریی بەهێز دەڕوات. من نموونەیەكت بۆ باس بكەم، ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەوڵی ئەوەمان داوە كە گرنگی بە دیجیتاڵكردنی سیستەمی ئابووریی هەرێمی كوردستان بدەین.

د. عادل باخەوان: بە دیجیتاڵكردنی سیستەمی ئابووریی هەرێمی كوردستان بریتییە لە چی؟
سەرۆکی حکوومەت: بە دیجیتاڵكردنی سیستەمی بانكی لە هەرێمی كوردستان، بە دیجیتاڵكردنی خزمەتگوزاریی حكوومەت لەگەڵ هاووڵاتی، جێبەجێكردنی پێویستییەكانی خەڵك و كەمكردنەوەی ڕووتین و زیادكردنی خزمەتگوزارییەكان، ئەمانە هەموویان كاریگەرییان لەسەر شێوازی پێشخستنی سیستەمی ئابووری هەیە. بابەتی بەبانكیكردن یان بەدیجیتاڵكردنی سیستەمی بانكی و دووركەوتنەوە لە سیستەمی ئابووریی كاش، کارکردن لە سەر ئەوەی چۆن ئابووریی وڵاتەكەمان پێش بكەوێت. ئەگەر تۆ توانیت بەپێی ئەو ستانداردە نێودەوڵەتییانە یانیش وەك ئەو وڵاتانەی كە پێشكەوتوون بتوانیت سیستەمێكی پێشكەوتووی ئابووری بۆ خۆت دابنێی، بێگومان دەبێ سوود لە كەرتی تایبەت وەربگریت، بە بانكیكردنی بۆ نموونە مووچەپێدانی فەرمانبەرانی حكوومەت و تەنانەت كەرتی تایبەت، ئەمە دەكرێ گۆڕانكارییەكی جۆری بێت لە پێشخستنی ئابووریی وڵات. ئەگەر تۆ ئابوورییەكی باشت هەبوو، ئەم ئابوورییە دەوڵەمەندت دەكات، ئەو داهاتەی لەم ڕێگەیەوە بەدەست دێت، دەتواندرێت بەكار بهێندرێتەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم جۆرە كارەساتانەی جەنابت باست كرد لە بابەتی كەشوهەوا، چۆن ئێمە ڕووبەڕووی وشكەساڵی و بەبیابانبوون ببینەوە، هەمووی پێویستی بە ئیمكانیاتە، ئەم ئیمكانیاتانە لە كوێ دێت؟ دەبێ خۆت هەنگاوی بۆ بنێیت. ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەنگاوی باشمان هاوێشتووە، ژێرخانی هەرێمی كوردستان زۆری لەوانەیە دیار نەبێت و خەڵك هەستی پێ نەكات، بەڵام لە چەند ساڵی داهاتوو هەست بەوە دەكرێ كە چ هەنگاومان هاوێشتووە بۆ ئەوەی ئەو ژێرخانە دروست بكرێ تاوەكوو خەڵك بتوانێ ئیعتیمادی لەسەر بكات، هیوادارم ئەمە لە هەموو ناوچەكانی تری عێراقیش پەیڕەو بكرێ، بێگومان ئەمە بەوە دروست دەبێ كە یارمەتیدەری یەكتر بین، حەساسیەتی سیاسی رێگر نەبێت لە پێشكەوتنی ئابووری.

ژان ماركۆ: لەبارەی پەیوەندی هەرێمی کوردستان و تورکیاوە دەمەوێ بپرسم پەیوەندیتان چۆنە و ئایا تورکیا زیاتر بەرژەوەندی لەگەڵ هەرێمی کوردستانە هەتا بەغدا؟

سەرۆکی حکوومەت: هەرێمی كوردستان پێی خۆش بێت یان نا، دەبێ لە چوارچێوەی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا مامەڵە لەگەڵ دراوسێكانی عێراقدا بكات. توركیا دراوسێیەكی بەهێزی عێراقە و بەرژەوەندیی هاوبەش لە نێوان توركیا و عێراقدا زۆرە. كوردستانیش وەكوو بەشێك لە عێراق، بەرژەوەندیی زۆری لەگەڵ توركیا هەیە، لەوانەیە یەكێك لە هۆكارەكانی ئەوەی كە توركیا پەیوەندیی بەهێزتری لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەبووە، ئەو كەشە گونجاوە بووە بۆ بزنس. هەرێمی كوردستان ئارامتر بووە، ئاسانتر بووە كە كاری تێدا بكرێت، كۆمپانیای توركی بە ڕێژەیەكی زۆر زیاتر وەبەرهێنانیان لە هەرێمی كوردستاندا كردووە، بەڵام مانای ئەوە نییە كە توركیا رەغبەتی نەبێت لە شوێنەكانی تری عێراق، ئەوەی من تێبگەم وەبەرهێنان بكات. ئەم سەردانانەی كە دەكرێن لە نێوان هەردوو وڵاتیش بۆ ئەوەیە كە پەیوەندیی ئابووری لە نێوان هەردوو وڵاتدا بەرەو قۆناغێكی پێشكەوتووتر بڕوات، یەكێك لەوانە دروستكردنی ئەو هێڵی شەمەندەفەرەیە كە لە توركیاوە بێت لە ڕێگەی عێراقەوە بەرەو وڵاتانی كەنداو بڕوات، هیوادارین بەرژەوەندیی هەموو عێراق لەبەرچاو بگیرێت لەم چوارچێوەیە، بە تایبەتی هەموو پێكهاتەكان بە كورد و توركمان و كریستیان و شیعە و سوننە سوودمەند بن، عێراق تەنیا خەتی پەیوەندیكردنی كەنداو و ئەورووپا نەبێت، بەڵكوو خەڵكی خودی عێراق سوودمەند بن لەم پرۆژەیە بۆ ئەوەی بتوانن یارمەتیدەریش بن لە دروستكردنی ئەم پەیوەندییە لە نێوان ئەورووپا و كەنداو.
كەواتە لێرەدا بەرژەوەندیی هاوبەش زۆر هەیە. توركیا ئاوی بەدەستەوەیە. عێراق سەرچاوەی ژێرزەویی زۆری هەیە كە دەتوانێ وەكوو دانوستان لەگەڵ توركیا هەردوو وڵات لەگەڵ یەكتر بەكاری بێنن، چۆن بتوانن سوود لەو سەرچاوە سرووشتییانە وەربگرن چ ئاوبێ چ نەوت بێ چ غاز بێ، بازرگانیكردنی كاڵاكان بێ یان توانای مرۆیی نێوان هەردوو وڵات، ئەمانە هەمووی بێگومان ئەگەر لەسەر بنەمایەكی دروست بینا بكرێت، بێگومان هەردوو وڵات سوودمەند دەبێ و كوردستانیش سوودمەند دەبێت لەم پەیوەندییانە.

د. عادل باخەوان: پرسیارێكتان لێدەكەم رەنگە كەمێك قورس بێت، ئەوەی ئێستا هەیە تەنیا گریمانەیە، بەڵام پێمخۆشە لە زاری جەنابتانەوە ئەگەر مومكین بێت، ئەگەر مومكینیش نەبوو دەتوانیت بفەرمووی وبڵێی نۆ كۆمێنت. خێرە ڕێگەی گەشەپێدانی بەڕێز محەمەد شیاع سوودانی كە پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا هەیە، پێموایە یەكێكە لەو حكوومەتانەی لە 2003وە تا ئێستا پەیوەندییەكی زۆر نۆرماڵتان هەیە، خێرە ئەم ڕێگەیە بەم هەموو پارێزگایەی عێراقدا تێدەپەڕێت، كە دەگاتە خاكی كوردستان، پێچ دەكاتەوە بۆ ئەوەی بە چەند كیلۆمەترێكی بچووكی خاكی هەرێمی كوردستاندا تێنەپەڕێت، بۆچی؟ هۆكارە بابەتییەكە چییە لەوەی كە ئەم ڕێگایە بە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا تێناپەڕێت؟

سەرۆکی حکوومەت: من دەتوانم بە جۆرێكی تر وەڵام بدەمەوە كە ئەو تێڕوانینەی ئێمە هەمانە بۆ ئەم هێڵی گەشەپێدانە، ئەگەر بەو پێشنیارەی ئێمە پێشكەشی بەغدامان كردووە، زۆر زۆر سوودی زیاتر دەبێت لەوەی كە هەندێك كەس بە پێچەوانەوە ئاڵتەرناتیڤ یان هێڵێكی بەدیلیان تەبەنی كردووە. هێشتا نازانم دوا قۆناخی ئەم پرۆژەیە چییە چونكە هێشتا دیدارمان هەیە لەگەڵ بەغدا بۆ ئەوەی بگەینە دوا بڕیار كە بە چ جۆرێك دەبێت، هیوادارم ئەمە یەكلا نەبووبێتەوە چونكە پێموایە ئەو پێشنیارەی ئێمە هەمانە، سوودی زۆر زۆر زیاتر دەبێت. ئەوەی كە هەیە لە توركیاوە هێڵێك دێ بە عێراقدا تێدەپەڕێ تاكوو كەنداو دەڕوات. كێشەكە ئەوەیە لە نێو عێراقدا بە چ شوێنێكدا دەڕوات؟ ئەوەی پێشتر ئێمە پێشنیارمان كرد، بەو شێوەیە بوو كە بێت لە زاخۆ بە باشووری دهۆك لە لای ناوچەی سێمێڵ بە ڕۆژهەڵاتی دیجلەدا بێتە ناوەوە، بێتە مووسڵ، لە مووسڵ بچێتە هەولێر، لەوێ بڕواتە كەركووك و پاشان بۆ بەغدا و لەوێشەوە بۆ نەجەف و تا بەسڕە بڕوا، ئەمە ئەو پێشنیارە بوو كە پسپۆڕان لە هەرێمی كوردستان پێیانوابوو باشترین ڕێگەیە چونكە هەموو پێكهاتەكان، بە كورد و توركمان و كریستیان و شیعە و سوننەوە سوودمەند دەبوون و هەموو شارە گەورەكانی عێراقیش تێیدا بەشدار دەبوون، ئەمەی كە تا مووسڵ بێ و لەوێشەوە بە ڕۆژئاوای دیجلەدا تێپەڕێ بە ناوچەیەكدا دەڕوا كە ئەوەندە چڕیی دانیشتوانی تێدا نییە و چۆڵە بەسەر سنووری سووریادا تا دەچێتە دەرەوە.
هۆكارەكە هەرچی بێت، پلانێكی هەڵەیە و سوودی وەكوو ئەم پلانەی تر نییە كە ئێمە پێشكەشمان كردووە. پێمانوایە ئەوەی كە ئێمە باسی دەكەین زۆر زۆر باشترە. ئەوەی ئێمە بیستوومانە ئەو كەسانەی كە پرۆژەكەیان پێشكەش كردووە، وایان لە جەنابی سەرۆك وەزیرانی عێراق گەیاندووە بە حیساب ئەم پرۆژەیە ئەگەر بەم جۆرە بێ هەرزانترە، چونكە شاخی تێدایە و پردی تێدایە و رووباری تێدایە و گردی تێدایە، تێچووی زیاترە ئەگەر بە رۆژهەڵاتی دیجلەدا بڕوات، بەڵام ئەوەی ناوچەكەی دیبێت دەزانێت ئەمە راست نییە. با بچن دیراسەیەكی مەیدانی بكەن بزانن بە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای دیجلەدا كامەی تێچووی كەمترە؟ ئەگەر بابەت مەسەلەی ئابووری بێت كە كامەی تێچووی كەمترە، با بێن لەسەر ئەمە دیراسە بكەن بزانن سوودی پرۆژەكە چۆن دەبێ؟ ئەگەر ئابووری نەبێ، ئەو كاتە جەنابت لێكدانەوەت راستە، كەواتە بابەتەكە دەبێ سیاسی بێ، بە چۆ جۆرێك پرۆژەیەك تەبەنی دەكەیت كە دەزانیت بە جۆرێكیان باشترە لەوەی تر، كەچی تۆ ئەوەیان هەڵدەبژێری كە سوودی كەمترە، كەواتە دەبێ بابەتەكە سیاسی بێت. هیوادارم وانەبێت و ئەمە نەگەیشتبێتە قۆناغی كۆتایی. ئێمە دیسان لە بەغدا لەگەڵ سەرۆك وەزیران و بەرپرسان قسە دەكەین و هەوڵ دەدەین ئەم پرۆژەیە تەنیا گەشەپێدانەكەی بۆ وڵاتانی دەرەوەی عێراق نییە، بۆ ئەوەی هەموو عێراق تێیدا سوودمەند بێت، پێمانوایە ئەم پرۆژەیەی ئێمە پێشكەشمان كردووە، لە خزمەتی هەموو خەڵكی عێراقدا دەبێت.

د. عادل باخەوان: ئەوەی كە من لە وەڵامەكەی جەنابت تێگەیشتم، پێشتر نەمانزانیوە كە گفتوگۆ هەیە لە نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر ئەم پرۆژەیە، دووەم ئەوەیە كە هیچ تێنەگەیشتم لەوەی بابەتەكە سیاسییە یان ئابوورییە، بۆیە ئەم پرسیارە دەكەم، ئایا ئەمە وا لە جەنابتان ناكات وەك هەرسێ پێكهاتەكەی عێراق (كورد، سوننە و شیعە) لە عێراق، بە تایبەتیش پاش ئەوەی لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 ڕووی دا كە هەڵبژاردن كرا و دوای یەك ساڵی تەواو ئینجا حكوومەت پێكهێندرا، ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە كە دایەلۆگێكی جددی و راستەقینە لەنێوان هەرسێ پێكهاتەكە دروست ببێت لەسەر چۆنیەتیی پێكەوەژیان؟

سەرۆکی حکوومەت: كاتەكە درەنگە، چونكە ئەم گفتوگۆیە لە ساڵی 2005 کراوە، ئێمە لە 2005 هەموو پێكهاتەكان دانیشتنێكی چڕوپڕیان كردووە و دەستوورێكمان داڕشتووە، ئەم دەستوورە پێویستە وەكوو خۆی جێبەجێ بكرێت، ئێستا گفتوگۆ لەسەر چی بكرێت؟ دەبێ گفتوگۆ لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور بكرێت. چونكە ئەم گفتوگۆیە كراوە، هەموو پێكهاتەكان دانیشتوون دەستوورێكمان نووسیوە و ڕێگەمان دیاری كردووە كە چۆن هەنگاو بە هەنگاو بەرەو پێشەوە بڕۆین و وڵاتێكی نوێ ئاوەدان بكەین، چۆن هەموو كەسێك خۆی بە خاوەنی وڵاتەكە بزانێت، ئەركەكانی هەموو لایەك دیاریكراون و مافی هەموو لایەكیش دیاریكراوە. ئێستا گفتوگۆ بەدەر لە دەستوور دەبێ بە دۆزینەوەی چارەسەرێكی بەدیل بۆ دەستوور كە پێموایە ئەمە گونجاو نییە. دەبێ ئێمە داكۆكی لەوە بكەین كە چۆن دەستوور وەكوو خۆی جێبەجێ بكرێت. ئنجا ئەگەر ئەم دایەلۆگە بۆ ئەوەیە كە چۆن دەستوور وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، ئەوا پێویستە هەمیشە پشتیوانی بكەین، بەڵام پرسیارە ئەمەیە ئەگەر لایەنێك زیاتر لە لایەنێكی تر بەرپرس بێت لە جێبەجێنەكردنی بنەماكانی دەستوور، ئەو وەختە عێراق چ میكانیزمێكی هەیە بۆ ئەوەی ئەو لایەنەی كە نابەرپرسانە رەفتار دەكات، بخاتە ژێر بەرپرسیارێتییەكی مێژوویی. بۆچی ئەم ماددە دەستوورییانە جێبەجێ نەكراون؟ كێ ئەو وەختە حوكم دەدا كە هەنگاوی داهاتووی دوای ئەمە چۆن بێت؟ بۆیە پێموایە ئەمە راستە دایەلۆگ هەمیشە زۆر زۆر گرنگە، بەڵام پابەندبوون بە ڕێككەوتنەكان، بە تایبەتی پابەندبوون بە دەستوور بۆ ڕزگاركردنی عێراق لەم قۆناغە و لە قۆناغەكانی داهاتووشدا زۆر گرنگە.

د. عادل باخەوان: لە 2003 بۆ 2005 كورد و شيعە و سوننە عێراقێكی نوێیان دروست كرد، حەقی هیچ یەكێك لەو پێكهاتانە بەسەر عێراقی نوێ لە ئەوی تر زیاتر نییە، هەست بەوە ناكەن لە 2003 بۆ 2012 و 2013 هیچ یەكێك لەو پێكهاتانە هەژموونیان نەدەسەپاند و جۆرێك لە هاوسەنگی هەیە، هەست بەوە ناكەن لە 10 ساڵی رابردوودا بۆشاییەكی كوردی دروست بووە و پێكهاتەیەك لە بەغدا خۆی بە خاوەن بكات و پێكهاتەیەكی تر بە میوان بزانێ و بڵێ وەرنەوە بەغدا؟

سەرۆکی حکوومەت: ئێمە پێمانوایە هەموو هاووڵاتییەك لە عێراق مافی یەكسانی هاووڵاتیبوونی هەیە. كوردبێ، شیعە بێ، یان سوننە و توركمان و كریستیان، مادام مرۆڤە، دەبێ مافی یەكسانی هاووڵاتیبوونی هەبێت. كاتێك مافی نەتەوەیەك یان پێكهاتەیەك پێشێل كرا، یان كاتێك بەشێك لە پێكهاتەی عێراق خۆی گەورەتر زانی و مافی لایەنەكانی تری پێشێل كرد، ئەوكاتە كێشە دروست دەبێ. دووركەوتنەوەی كورد لە بەغدا بە ویستی كورد نەبووە، بە شێوەیەكی سیستەماتیكی كورد لە بەغدا دوور خرایەوە. ئەوە نەبووە كورد خۆی ویستبێتی دووربكەوێتەوە. بەڵام دیسانیش من ناڵێم هەموو ئۆباڵەكە دەخرێتە سەر لایەنێك، لەوانەیە كوردیش هەڵەی هەبووبێت، لەوانەیە كوردیش وەكوو پێویست بەرگریی لە مافەكانی خۆی نەكردبێت، بەڵام دەكرا ئێستا من دەڵێم، ئێمە بێین سەیری هەڵەكان بكەین و سەیری ئەو هەنگاوانە بكەین كە چۆن عێراقیان بە ڕێڕەوێكی هەڵەدا برد، لەوانەیە نەگەینە ئەنجام. باشتر وایە ئێمە بیر لە چارەسەر بكەینەوە كە چۆن بتوانین ئەم گرفتانە چارەسەر بكەین. یەكەم شت دەبێ متمانە بۆ هەموو پێكهاتەكانی عێراق بگەڕێتەوە كە مافی یەكسان بۆ هەموو هاووڵاتییەك هەیە، جیا لەوەی تۆ لە چ نەتەوەیەكی، یان چ دینێكت هەیە، دەبێ مافی یەكسانی هاووڵاتیبوونت پارێزراو بێت. ئەم متمانەیە بۆ شیعە و سوننە و كورد و هەموو پێكهاتەكانی تر دەبێ هەبێ، ئەمە بە چی دەكرێ؟ بەوەی كە زەمانەت بەو كەسە بدرێ كە مافی دەستووریی تۆ پارێزراوە و پێشێلكراو نییە. بەڵام هەر كاتێك دەستوور بوو بە بەڵگەیەك كە بە هەڵبژاردنەی خۆم ویستم مامەڵەی لەگەڵ بكەم، كامەی لەبەرژەوەندیمە جێبەجێی بكەم و كامەی لە بەرژەوەندیم نییە بیخەمە لایەكەوە، ئەوا ئەم بێ متمانەییەی هەیە زیاتر دەبێت. بۆیە ئەو دایەلۆگەی جەنابت باست كرد بۆ گەڕاندنەوەی متمانە لەسەر مافە دەستوورییەكانی هەموو پێكهاتەكان دەبێ بەردەوام بێت، دەبێ بتوانین بێین ئەو متمانەیە دروست بكەین. هیچ یەكێك لە ئێمە مافێكی زیاتری لەوەی تر نییە وەكوو پێكهاتە و هاووڵاتی، بەمە دەتوانین گرفتەكان چارەسەر بكەین. پێموایە ئەم گرفتانە هەیە، زۆرجار باسمان لەوە كردووە كە مێژووی عێراق پڕ بووە لە كێشە و گرفت و پێكدادان و ناخۆشی و كارەسات، ترس هەیە و ناتوانین نكۆڵی لەوە بكەین كە ترس لە دووبارەبوونەوەی ئەم جۆرە كارەساتانە هەیە، چۆن ئەم ترسە بگەڕێتەوە و متمانە بگەڕێتەوە؟ دەبێ شتێك هەبێت كە گەرەنتیی بوونی ئێمە و داهاتوویەكی سەقامگیر بۆ پێكهاتە و كیان و وڵات و نەتەوەكانی عێراق هەبێت كە مافی هەموو لایەك تێیدا پارێزراو دەبێت.

د. عادل باخەوان: پرۆفیسۆر میشێل ڤیڤۆركا كە بەشێكی زۆری نوخبەكانی فەڕەنسا و ئەورووپا و ئەمریكای لاتین بە سەركۆمارەكانیشەوە قوتابیی جەنابیان بوون، یەكێكە لە بیرمەندە گەورەكانی جیهان كە فكری گڵۆباڵیزمی داهێناوە، یەكێكە لە دۆستەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان و كورد، دەیەوێ پرسیارێكی وجوودی لە بەڕێزت بكات.

پرۆفیسۆر میشێل ڤیڤۆركا: سەرەتا دەمەوێ سوپاست بكەم، هەموو ڕۆژێك سەرۆك وەزیران لە دەستپێشخەریی لەم جۆرە بەشداری ناكات. پرسیارەكەم ئەوەیە، ئێمە لە جیهانێكی گڵۆباڵزەداین، بەڵام جیهانگیری كۆتایی دەوڵەتی نەتەوەكان نییە، بۆیە ئەگەر باسی دۆزی گەلی كورد بكەم، زۆر نامۆ و جیاوازە لەسەر ئاستی جیهان، نەتەوەیەكە ئێمە لێی دڵنیاین، دیاسپۆڕایە، لە فەڕەنسا كوردێكی زۆری لێیە، بەڵام دەوڵەتی نییە، لە ساتێكدا كە هەبوونی دەوڵەت بۆ نەتەوە زۆر گرنگە، پرسیارەكەم ئەوەیە، گۆڕانی كەشوهەوا ئایا بڕوات وایە تەنیا كێشەیەكە یان سەختییەكە تەنیا بۆ دەوڵەتێك، یان دەكرێ سوودیشی لێ وەربگیرێت كاتێك كە دەوڵەت نیت؟ بەرژەوەندیی كوردستان لەوەدایە، ئەگەر دەوڵەت بووایە؟ یان بەرژەوەندییەكەی لەوەیە کە دەوڵەت نییە؟

سەرۆکی حکوومەت: پرسیارێكی ئاسان نییە، وەكوو هەموو نەتەوەیەك كوردیش مافی خۆی هەیە مامەڵەیەکی یەکسانی لەگەڵ بكرێت، لە هیچ نەتەوەیەك كەمتر نییە. ئەوەی گونجاوە بۆ نەتەوەیەكی تر، دەبێ بۆ كوردیش گونجاو بێت. بەڵام هەندێك ڕاستی و ڕووداوی مێژوویی هەن و واقیعێكی ئێستا هەیە كە تێیدا دەژین، با بزانین كامەی زیاتر لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستاندایە.
هەمیشە مرۆڤ كاردانەوەی هەیە بەرامبەر بەو رەفتارەی لەگەڵی دەكرێت. ئەگەر كورد وەكوو لایەنێكی قەبووڵكراوی یەكسان لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە هەموو مافەكانی خۆی شاد ببێت، لەوانەیە ویستی رەتكردنەوە یان هەڵوەستەكردن یان بڕیارێكی تر نەدات بەم جۆرە، بەڵام كە تۆ بە چاوێكی كەم سەیر كرای و كە دوور خرایەوە و بە چاوی یەكسان مامەڵەت لەگەڵ نەكرا، ئەوكاتە ناچاری بیر لەوە بكەیتەوە كە بۆ منیش وەك تۆ نەبم و لە تۆ كەمتر بم؟ بۆ مافێك بۆ تۆ هەیە، بۆ منیش نییە؟
با ئێمە سەیری وڵاتەكان بكەین، مێژووی دروستبوونی حكوومەتەكان یان ئەو دەوڵەتانەی سەربەخۆن شتێكی ئەوەندە كۆن نییە، بەڵام ئێستا با سەیری ئەورووپا بكەین، ئەورووپا هات، یەكێتیی ئەورووپا دروست بوو لەسەر بنەمای بەرژەوەندی. كەواتە ئێمە دەتوانین لەسەر بنەمای بەرژەوەندی لەگەڵ یەكتر بژین، بەبێ ئەوەی یەكتر ڕەت بكەینەوە یان پێداگیری بكەین بەوەی كە ئیلا دەبێ من بەو سیستەمە رازی بم. كورد لە ژیانێكی یەكسان دەگەڕێت لەگەڵ هەموو نەتەوەكانی تر لە ناوچەكەدا. دیسان دەڵێین، ئەوەی بۆ هەموو نەتەوەكان حەڵاڵە، دەبێ بۆ كوردیش حەڵاڵ بێ. ئەگەر بتوانین بەیەكەوە بژین و پێویستییەكانی یەكتر دابین بكەین، بتوانین بەیەكەوە زیاتر بەرژەوەندییەكانی یەكتر بەرەو پێشەوە ببەین، ئەوكاتە پێموایە بە باوەڕەوە كورد دەیەوێ لەگەڵ نەتەوەكانی تر بژی. بەڵام ئەگەر قەبووڵ نەكرا و هەمیشە پاڵنرا بۆ لایەك و لە ئاستێكی تر مامەڵە لەگەڵ كورد كرا، ئەمە بۆ من نییە وەڵامی بدەمەوە، ئەمە هەر تاكێكی كورد لە ناخی خۆی وەڵامی ئەو پرسیارە لە كاتی خۆیدا دەكاتەوە. دەبێ مامەڵە لەگەڵ كورد بكرێت كە نەتەوەیەكی یەكسانە لەگەڵ هەموو نەتەوەكانی تر لە ناوچەكە.